Tri thức và thường kiến

Thưa tiến sĩ Adler, Có thật là có tri thức không hay tất cả đều là thường kiến?

Hình ảnh của thế giới và lối sống của chúng ta đã thay đổi quá nhiều trong năm mươi năm qua khiến tôi băn khoăn không biết chúng ta có thể có được tri thức chắc chắn về một điều gì đó không? Phải chăng hầu hết những gì người ta gọi là tri thức thật ra chỉ là thường kiến?

F.S.

 

F.S. thân mến,

Hầu hết chúng ta đều biết thế nào là một thường kiến. Chúng ta thấy rằng những ý kiến của chúng ta là niềm tin mà người khác không thể chia sẻ. Chúng ta đã quen nghe những người bất đồng với chúng ta nói, “Đó chỉ là ý kiến của anh” (hoặc “quan điểm của anh”). Ngay cả khi chúng ta đưa ra một ý kiến có căn cứ vững chắc, chúng ta thường vẫn cảm thấy đôi chút hoài nghi về nó. “Tôi có lý do chính đáng để tin như thế,”chúng ta nói, “nhưng tôi không thể cam kết là chắc chắn.”

Do đó, có ba đặc trưng của thường kiến:

(1) Chúng nói lên những khả hữu hơn là những điều chắc chắn.

(2) Chúng có thể bị nghi ngờ.

(3) Những người thích suy luận vẫn có thể bất đồng trong ủng hộ hai thường kiến đối lập nhau.

Xưa nay chủ nghĩa hoài nghi vẫn cho rằng mọi thứ đều là thường kiến, tất cả đều có thể còn tranh cãi. Thậm chí những kẻ hoài nghi cực đoan còn giảm trừ những thứ như toán học và khoa học thành thường kiến. Ví dụ, họ chỉ ra rằng, hệ thống của khoa hình học hình thành trên những giả thiết, vì vậy những giả thiết khác cũng có thể được thiết lập và những hệ thống hình học khác có thể đã ra đời. Khoa học thực nghiệm, ở đỉnh cao của nó, nhà hoài nghi khăng khăng nói, gồm toàn những khái quát hóa rất có thể đúng, nhưng đó không phải là những điều chắc chắn bất khả nghi.

Đối lập với thuyết hoài nghi như thế là quan điểm của các triết gia cổ Hy Lạp. Plato và Aristotle cho rằng con người có thể có được tri thức thực sự về một số vấn đề nào đó. Trong chính bản chất của chúng, một số sự vật thì tất yếu và không thể nào khác đi được. Ví dụ, trong bản chất của những toàn thể và những thành phần, điều tất yếu là toàn thể luôn luôn lớn hơn bất cứ thành phần nào của nó. Đây là điều chúng ta biết chắc chắn. Ngược lại, trong bản chất của những người đàn ông lịch sự và những cô gái tóc vàng, không có gì tất yếu làm cho những người đàn ông lịch sự luôn luôn thích những cô tóc vàng, và vì thế đây chỉ là vấn đề thường kiến.

Sự khác nhau giữa tri thức và thường kiến cũng có thể được diễn đạt bằng các thuật ngữ tâm lý học. Khi chúng ta được hỏi, “Những người đàn ông lịch sự có thích các cô tóc vàng không?” hoặc “Đảng Cộng Hòa sẽ thắng trong cuộc bầu cử sắp tới không?” chúng ta được tự do chọn lựa câu trả lời. Không có gì trong câu hỏi bó buộc chúng ta trả lời Có hoặc Không. Nhưng khi chúng ta được hỏi toàn thể có lớn hơn một thành phần của nó không, chúng ta không có sự lựa chọn về câu trả lời. Nếu chúng ta tập trung tâm trí vào mối quan hệ giữa toàn thể và thành phần, chúng ta chỉ có thể có một cách duy nhất để nghĩ về mối quan hệ đó. Chính đối tượng mà chúng ta đang suy nghĩ tới sẽ quyết định tư duy của chúng ta.

Điều này cung cấp cho chúng ta một chuẩn mực rất rõ ràng để phân biệt điều chúng ta nói ra là tri thức hay thường kiến. Nó là tri thức khi đối tượng mà chúng ta đang nghĩ đến buộc chúng ta phải nghĩ về nó theo một cách nào đó. Lúc ấy điều chúng ta nghĩ không phải là ý kiến riêng của chúng ta. Nhưng khi đối tượng của tư duy chúng ta để cho chúng ta tự do đi tới một quyết định về nó, bằng cách này hay cách khác, lúc đó điều chúng ta nghĩ chỉ là thường kiến – ý kiến riêng tư của chúng ta, nó được hình thành mà không bị cưỡng bách. Ở đây, có thể có những ý kiến bất đồng với chúng ta.

Khi đã hiểu được sự khác biệt giữa tri thức và thường kiến, chúng ta phải thừa nhận rằng hầu hết những tuyên bố của chúng ta là những thường kiến. Tuy nhiên cần biết rằng những thường kiến cũng khác nhau về độ chắc thực. Một vài tuyên bố dựa trên bằng chứng hoặc những lý lẽ xác đáng, mặc dù không phải chung quyết, nhưng cũng làm cho chúng trở nên khả thủ. Những tuyên bố khác không có căn cứ vững chắc, hoặc không dựa trên nền tảng nào cả mà chỉ là những thành kiến đầy chủ ý của chúng ta.

Vì thế vấn đề còn bỏ ngỏ là lịch sử, toán học, khoa học thực nghiệm, và triết lý nên được xếp vào tri thức hay thường kiến. Như chúng ta vừa thấy, nhà hoài nghi cực đoan nói rằng cả bốn lĩnh vực ấy đều là thường kiến, mặc dù họ thừa nhận chúng có nhiều trọng lượng hơn là những ý kiến riêng tư hoặc thành kiến cá nhân. Tôi sẽ bảo vệ quan điểm ngược lại, đó là chúng ta có thể có tri thức trong toán học và triết học, và có thường kiến rất có thể đúng trong khoa học thực nghiệm và lịch sử.

Nguồn : http://khoaxaydung.edu.vn/index.php?option=com_content&task=view&id=737&Itemid=452

Nguồn : http://khoaxaydung.edu.vn/index.php?option=com_content&task=view&id=737&Itemid=452

Hạnh phúc là nhìn thấy điểm dừng

Nguồn: https://www.chungta.com/nd/tac-pham-hoc-thuat/hanh_phuc_la_nhin_thay_diem_dung.html

Jared Diamond và vận mệnh xã hội loài người

 
Trần Hữu Dũng

Jared Diamond (người Mỹ, sinh năm 1937) hiện là giáo sư địa lí của trường đại học California tại Los Angeles (UCLA). Tuy ông có bằng tiến sĩ về sinh lí học, nhưng kiến thức của ông bao trùm hầu như mọi ngành, từ kiến trúc, ngôn ngữ, khảo cổ, đến động vật học, y học.  Ông cũng không phải là một học giả “tháp ngà”: ông đã đi khắp châu lục, thậm chí sống nhiều năm ở những nơi gần như “tận cùng thế giới” (như đảo Tân Ghi-nê, đảo Phục Sinh).   Hai cuốn sách của ông (một cuốn ra năm 1997, đoạt giải Pulitzer, thuộc hàng “best seller”, và một cuốn vừa ra cuối năm 2004) đã đặt ông vào hàng ngũ những nhà tư tưởng hiện đại có nhiều ảnh hưởng nhất ở Mỹ.

Từ khoảng đầu thập niên 90 đến nay, Jared Diamond bị nung nấu bởi một câu hỏi: Sau hơn 13000 năm lịch sử, tại sao sự phát triển của các giống dân trên thế giới đã trở thành quá khác nhau như ngày nay? Theo Diamond, các nhà viết sử (ít ra ở phương Tây) đã phạm một lỗi lầm vì họ đã nhìn không đúng khuôn mặt lịch sử của loài người.  Cụ thể, họ chỉ chú trọng vào các xã hội tương đối văn minh (ít nhất là có chữ viết) ở Âu Á (Eurasia) và Bắc Phi, và ngay trong dòng sử của lục địa Âu Á, họ lại chỉ tập trung vào phía Tây, ít chú ý đến các quốc gia phía Đông (nổi  bật là Trung Quốc, nhưng kể cả Nhật Bản và Đông Nam Á).  Hơn nữa, phần lớn sử kí hiện nay là chỉ nhìn vào khoảng 3000 năm sau này, dù rằng khoảng thời gian đó chỉ là 0,1% trong chiều dài 5 triệu năm loài người có mặt trên trái đất. Theo Diamond, nhờ những tiến bộ như sinh vật học phân tử, di truyển học, sinh địa lý, khảo cổ học, và ngôn ngữ học, đã đến lúc chúng ta có thể giải thích sự khác biệt về trình độ phát triển giữa các nước.
 

I

Trong cuốn “Súng, Vi trùng, và Thép: Định mệnh của các Xã hội Loài người” (“Guns, Germs, and Steel: The Fates of Human Societies”, New York: Norton, 1997) Jared Diamond viện dẫn những yếu tố môi trường và cấu trúc để giải thích tại sao các nước tây phương trở nên thống trị thế giới.  Mục đích của ông, Diamond bộc bạch ngay từ đầu, là nhằm triệt hạ những ý kiến cho rằng chủng tộc, văn hoá, và truyền thống có ảnh hưởng quyết định đến những khác biệt về công nghệ của những xã hội khác nhau, trên những châu lục khác nhau, trong suốt lịch sử.

Diamond tóm tắt phát hiện của ông như sau: Lịch sử của các nhóm dân khác nhau là khác nhau không phải vì sự khác biệt sinh học (biological) giữa các sắc dân, nhưng vì sự khác biệt về môi trường sinh sống ngay từ đầu.  Nói cách khác, lí do căn bản của sự bất bình đẳng trong thế giới ngày nay bắt nguồn từ rất xa trong quá khứ.  Nói thẳng hơn nữa: Jared Diamond hoàn toàn bác bỏ những lí thuyết “chủng tộc”, cho là giống dân này bẩm sinh “thông minh” hơn, hoặc “tài ba” hơn giống dân khác.

Hãy lấy năm 1500 sau công nguyên làm điểm mốc.  Có thể xem năm này là khởi điểm thời kì các nước châu Âu đi chinh phục các châu lục khác.  Lúc ấy thì các nước đã có những khác biệt về trình độ công nghệ và tổ chức chính trị.  Phần lớn Âu Á và Bắc Phi đã có những quốc gia ở vào thời kỳ đồ sắt, thậm chí vài nước đã sắp sang thời kì công nghiệp hoá.  Hai nhóm ở châu Mỹ (Inca và Aztec) đã là những đế quốc có dụng cụ bằng đá và bắt đầu thử nghiệm với đồng.  Những dân tộc khác thì kém phát triển hơn: đa số dân ở châu Úc, châu Mỹ, và châu Phi (dưới Sahara) vẫn còn hoàn toàn dựa vào nông nghiệp, thậm chí vài nhóm vẫn còn sống nhờ săn bắn và lượm nhặt với khí cụ bằng đá.

Lẽ dĩ nhiên, những khác biệt ấy về trình độ công nghệ vào khoảng năm 1500 là nguyên do gần gũi nhất đưa đến sự chênh lệch hiện nay trên thế giới.  Những đế quốc có khí cụ bằng sắt sẽ chinh phục hoặc tiêu diệt những nhóm dân chỉ có khí cụ bằng đá.  Nhưng Jared Diamond không hoàn toàn thỏa mãn với cách trả lời này.  Ông gặng hỏi:  Nhưng tại sao thế giới lại có tình trạng ấy vào năm 1500?

Ngược dòng lịch sử xa hơn nữa, từ khi thời Đại Băng Hà chấm dứt cho đến 11000 trước tây lịch, mọi người ở khắp các châu lục đều sống nhờ săn bắn và hái nhặt.  Như vậy, chính sự khác biệt về tốc độ phát triển (cụ thể là giữa lục địa Âu Á và những lục địa khác) từ năm 11000 trước tây lịch đến 1500 sau tây lịch đã đưa đến sự chênh lệch mà ta thấy khoảng năm 1500.

Jared Diamond đơn cử trường hợp châu Âu thuộc địa hoá Tân Thế giới.  Hiển nhiên, đó là vì người Âu có tàu bè, có tổ chức chính trị, có súng, có gươm thép, có ngựa, rồi cơ may lại đem theo những loại vi trùng bệnh tật giết thổ dân da đỏ ngay trước khi những người này đứng lên chống cự (vì thế có tên sách “Súng, Vi trùng, và Thép”).  Song Diamond không dừng lại ở đó, ông tra hỏi thêm: Thế thì tại sao dân châu Âu có những lợi điểm ấy mà thổ dân châu Mỹ không có (đặc biệt, tại sao các vi trùng của dân châu Âu lại độc địa đối với thổ dân châu Mỹ, thay vì ngược lại?).  Càng truy gặng, càng lùi ngược về quá khứ, Diamond càng thấy các yếu tố môi trường là quan trọng.

Cụ thể, Diamond phân biệt bốn cách khác nhau về môi trường:

(1) Khác nhau thứ nhất giữa những đại lục là về các giống thảo mộc và động vật hoang dã mà con người có thể đem về nuôi trồng.   Ông lí luận rằng khả năng nuôi trồng là quyết định khả năng có lương thực thặng dư, và chỉ khi lương thực có thặng dư thì xã hội mới “nuôi” đuợc một thành phần “chuyên viên” giúp xã hội phát triển những lãnh vực như công nghệ, văn hoá, v.v.   Chính những phát triển này sẽ tạo cho xã hội liên hệ những ưu thế chính trị và quân sự so với láng giềng.

(2) Khác nhau thứ hai là về những yếu tố ảnh hưởng đến sự chuyển dịch (cả người lẫn vật) trong cùng một lục địa.  Những sự chuyển dịch này là dễ dàng nhất ở lục địa Âu Á, bởi vì hướng chính của lục địa này là đông tây, tưong đối ít có những ngăn trở môi sinh và địa lí.

(3) Khác nhau thứ ba là về những yếu tố ảnh hưởng đến sự chuyển dịch giữa các lục địa. Vì những ngăn trở địa lí, nhiều lục địa không nhận được những công nghệ hay thú vật, thảo mộc từ các lục địa khác.  Song, Diamond nhìn nhận, sự biệt lập này lắm khi cũng có lợi vì nó khuyến khích phát triển những giống vật nuôi trồng tại địa phương, cũng như các công nghệ bản địa.

(4) Cái khác nhau cuối cùng là về dân số và diện tích đất đai.  Lục địa càng rộng, càng đông dân, thì càng có nhiều người phát minh.  Hơn nữa, trong một lục địa như vậy cũng sẽ có nhiều xã hội tranh đua nhau hơn, rồi chính sự tranh đua giữa các xã hội gần gũi nhau đó sẽ gây áp lực phát minh và cải cách, bởi lẽ những quốc gia “tụt hậu” sẽ bị các quốc gia khác thống trị, thậm chí tiêu diệt.

Một đoạn thích thú trong quyển sách là sự so sánh của Diamond về sự tiến bộ công nghệ giữa Trung Quốc và tây phương.  Trung Quốc đã có những hạm đội viễn dương vào những năm đầu của thế kỉ 15, nhưng sau đó không lâu thì lại giải thể hạm đội này, chấm dứt mọi hoạt động viễn du, vì lệnh triều đình (cụ thể là do sự tranh chấp quyền lực giữa hai phe trong triều đình lúc ấy). Ở châu Âu, trái lại, nhà thám hiểm Columbus đã tìm được tài trợ cho chuyến đi của ông từ triều đình Tây Ban Nha sau khi bị nhiều nơi khác từ chối.  Theo Diamond, sự thống nhất của Trung Quốc cho phép nước này canh tân trước phương tây, song cũng chính sự thống nhất sớm của Trung Quốc đã làm giảm đi khả năng “đổi mới” của nước này.  Triều đình ra lệnh một cái là mọi hoạt động canh tân dừng lại ngay!  Ở châu Âu thì khác: một tiến bộ bị ngăn chận ở nước này sẽ có thể được tiếp tục ở nước khác.  Các nước châu Âu đủ gần gũi nhau để chia sẻ những ý kiến mới, nhưng quyền hành lại không tập trung đến độ có thể hoàn toàn giết chết một ý mới.  Theo Diamond, đây là một bài học cho hiện tại, khi mà sự tập trung trong các môi trường truyền thông, nhà nước, và văn hoá ngày càng lớn

Tuy ít ai không nễ phục sự uyên bác của Jared Diamond về hàng loạt lãnh vực, song nhiều người vẫn không thấy thật sự bị thuyết phục bởi trọng tâm ý kiến của ông (mà họ nghĩ rằng) theo đó mọi việc đều là hậu quả tất nhiên của địa lí, cộng với tình trạng dân số ngày càng cao.  Nhiều ngừơi cho rằng Diamond coi nhẹ vai trò của trí tuệ và do đó đã không thấy hết sự quan trọng của khoa học trong tiến trình lịch sử.  Diamond cũng thường bị trách là nhìn tôn giáo quá phiến diện, bởi vì theo ông thì tôn giáo chỉ là một cách tổ chức xã hội. Tuy nhiên, trong lời bạt viết thêm khi cuốn này tái bản năm 2003, Diamond khẳng định không hề xem nhẹ những yếu tố về con người, tư tưởng, hay văn hoá.  Ông chỉ muốn nói rằng nhìn suốt nhiều nghìn năm lịch sử thì ảnh hưởng của môi trường và địa lí mới thực có tính quyết định.


II

Cuối năm 2004, Jared Diamond xuất bản cuốn “Sụp đổ:  Cách Xã hội Chọn Thất bại Hoặc Thành công” (“Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed”, New York: Viking).  Quyển này tiếp tục tiếp cận của quyển trước, tức là dựa vào những yếu tố môi trường và cơ cấu xã hội để giải thích lịch sử của xã hội ấy.  Tuy nhiên, trong khi cuốn trước tìm cách lí giải sự thống trị của văn minh tây phương trên phần lớn thế giới, thì bây giờ Diamond nghiền ngẫm nguyên nhân đưa đến sự sụp đổ của một số nền văn minh.

Trong cuốn này Jared Diamond trình bày khá chi tiết lịch sử của một số xã hội đã thất bại: Ba đảo ở các vùng bể khá ấm áp (đảo Phục Sinh, đảo Pitcairn, và Haiti), một đảo ở vùng khá lạnh (Grin-len), một vùng bán sa mạc ở lục địa (dân Anasazi miền Tây Nam Hoa Kỳ), một vùng rừng nhiệt đới ở lục địa (dân Maya ở Mê-hi-cô), bang Montana của Mỹ, cũng như vài trường hợp khác như cuộc tàn sát gần đây ở Rwanda, hay hiện trạng xã hội và kinh tế suy sụp ở Haiti.

Một lí do khiến nhiều xã hội thất bại, trong lúc nhiều xã hội khác thành công, theo Jared Diamond, là ảnh hưởng môi trường,  Ở những nơi khí hậu khắc nghiệt (như quá lạnh, hoặc quá khô) thì một  quyết định sai quấy dù nhỏ trong cũng đủ gây diệt vong.  Ở những nơi khác, như miền nhiệt đới, hoặc nơi nhiều mưa, nhiều nước ngọt, thì lầm lỗi trong quyết định sẽ không tai hại như thế.  Nhìn qua các lí do đưa đến sự diệt vong của những xã hội trong lịch sử, Diamond liệt kê năm yếu tố:

(1) Tổn hại môi trường.
(2) Thay đổi khí hậu, ví dụ như thời tiết lạnh hơn hoặc khô hơn.
(3) Liên hệ giữa xã hội và các lân bang thù địch.
(4) Liên hệ với những láng giềng thân thiện.
(5) Cách đối phó của tập thể về mặt chính trị, kinh tế, xã hội trước những khó khăn xảy ra.

Tầm quan trọng tương đối của năm yếu tố trên tuỳ thuộc vào từng trường hợp.  Jared Diamond đưa ra nhiều dẫn chứng.  Trường hợp thứ nhất là sự sụp đổ của xã hội Pô-ly-nê-xia trên đảo Phục Sinh (mang tên ấy vì nhà thám hiểm Jacob Roggeveen đã tìm ra đảo này vào ngày lễ Phục Sinh năm 1722) ba thế kỉ trước đây là do yếu tố môi trường.  Yếu tố (2)-(4) thì gần như không có vai trò gì trong sự sụp đổ này.  Trường hợp thứ hai là sự sụp đổ của bộ lạc Anasazi ở Tây Nam nước Mỹ do ảnh hưởng của tổn hại môi trường và thay đổi thời tiết.

Sự sụp đổ của văn minh Maya ở bán đảo Yucatan (Trung Mỹ) là do yếu tố (1) và (2), cộng với (5). Trước Columbus, văn minh Maya là văn minh cao nhất ở Tân Thế Giới.  Họ có những sáng tạo nổi bật về chữ viết, về thiên văn, về kiến trúc, và nghệ thuật.  Phát sinh ngay từ vùng ấy hơn 2500 năm trước tây lịch, các xã hội Maya ngày càng phát triển từ 250 sau tây lịch trở đi, đạt đến tột đỉnh vào khoảng thế kỉ thứ 8.  Nhưng đến thế kỉ thứ 10 thì nền văn minh này hoàn toàn sụp đổ:  90% dân số biến mất, những đô thị của họ bị rừng bao phủ.  Việc gì đã xảy ra?

Lí do chính là sự huỹ hoại môi trường: cây cối bị đốn, đất bị mòn, và nhiều bất cập về cách quản lí nước.  Hậu quả là số lượng lương thực bị giảm đi.  Những vấn đề này càng trầm trọng thêm vì hạn hán, mà lí do lại có thể tại con người phá rừng.  Thêm nữa, với đất trồng trọt và các tài nguyên khác ngày càng ít đi, giặc giã giành giựt xảy ra liên miên.

Tại sao các nhà vua Maya không thấy những vấn đề này?  Chắc chắn là họ thấy rừng ngày càng bị tàn phá, đất đai bị xói mòn?  Một phần lí do là vì họ sống xa dân chúng, không thấy những vấn đề ảnh hưởng đến đa số xã hội.  Bằng cách bốc lột dân chúng, họ sống phè phỡn trong lúc dân chúng chết đói.  Hơn nữa, những vị vua này lại tranh giành quyền lực với nhau, và đua đòi phô trương cuộc sống xa hoa.  Sống cách biệt với dân chúng, họ chỉ thành công ở một điều: đó là họ chết đói sau cùng!

Trường hợp thứ ba là sự sụp đổ của xã hội Pô-ly-nê-xia trên các đảo Henderson và Pitcairn ở Thái Bình Dương, phần nhỏ là do những tổn hại môi trường tự họ gây ra, nhưng phần lớn là sự mất ngoại thương vì một đối tác ngoại thương của họ bị sụp đổ.  Do đó có thể nói là sự sụp đổ này phần lớn không do lỗi của họ.  Về nhiều mặt, hai đảo này là thiên đuờng nhiệt đới, khá phong phú nhiều loại lương thực và tài nguyên thiên nhiên.  Tuy nhiên, họ phải nhâp khẩu từ đảo Mangareva (cách đó hàng trăm hải lí) các thuyền con, hoa mầu, gia cầm, và võ sò để làm khí cụ.  Rủi thay, xã hội Mangareva lại sụp đổ vì lí do giống như xã hội Maya (tàn phá rừng, đất mòn, và chiến tranh).  Mất những nguồn nhập khẩu, các xã hội Pitcairn và Henderson suy tàn cho đến khi mọi người một là chết, hai là bỏ đi nơi khác.

Trường hợp cuối cùng là sự sụp đổ của dân Norse ở Grin-len (Greenland) vì cả năm yếu tố kể trên.  Trước hết, phải nhận rằng tổ chức xã hội của dân Norse định cư ở Grin-len có nhiều lợi thế: những người này đã du nhập các thể chế văn hoá, tôn giáo v.v. khá phát triển từ nguyên quán của họ ở Bắc Âu.  Tuy nhiên, lỗi lầm của họ là không thấy cái tương khắc giữa sự tồn tại văn hoá và sự tồn tại sinh học.  Nói cách khác, thay vì thích ứng với môi trường Grin-len để sống sót (như láng giềng họ là dân Inuit, tuy không “văn minh” bằng, vẫn tồn tại đến ngày nay), dân Norse khư khư giữ lấy văn hoá (nhất là phong tục ăn thịt, nhất định dù chết cũng không ăn cá!). Họ bị diệt chủng sau hơn bốn thế kỉ là vì thế.

Tất nhiên nhiều xã hội khác cũng đã suy tàn, ngoài những ví dụ đơn cử trên đây, chẳng hạn như văn minh Khờ Me, hay tình trạng Rwanda, thổ dân châu Úc, nước Haiti, v.v.

Một điều khá nổi bật trong lí giải của Diamond là hầu hết các xã hội diệt vong đã gặp vận mạng ấy không phải vì các xã hội ấy bị “giết” bởi một cái gì bên ngoài, nhưng mà do chính họ “tự tử”.  Nhận xét này đặt cho Diamond một câu hỏi: tại sao quyết định tập thể lại thất bại?  Tất nhiên, cá nhân ai cũng có những quyết định sai lầm: trong hôn nhân, trong chọn lựa nghề nghiệp, trong kinh doanh, v.v.  Nhưng có nhiều yếu tố khác khiến tập thể có quyết định sai lầm, chẳng hạn như những xung khắc trong quyền lợi của thành viên, và những “tính động của nhóm” (group dynamics).  Tuy Diamond nhận rằng đây là một đề tài phức tạp không có một câu trả lời duy nhất, nhưng ông có thử phác hoạ một “lộ trình” đóng góp vào sự thất bại của các quyết định tập thể.

Ông chia “lộ trình” này làm bốn khâu đoạn.  Trước hết, một tập thể có thể không thấy một vấn đề trước khi nó xảy ra.  Thứ hai, khi vấn đề đó xảy ra thì tập thể ấy có thể không nhận chân được nó.  Thứ ba, khi tập thể nhận ra vấn đề thì họ cũng không cố gắng giải quyết nó.  Và cuối cùng, họ có thể cố giải quyết nhưng không thành công.

(1) Một tập thể có thể không dự đoán được sự cố trước khi nó xảy ra, vì nhiều lí do.  Một là họ chưa bao giờ trải nghiệm sự cố ấy trong quá khứ, do đó nó nằm ngoài tưởng tượng của họ.  Hai là, sự cố tương tự đã từng có trong quá khứ, nhưng đã quá xa trong dĩ vãng và không ai trong tập thể còn nhớ nó nữa (điều này đặc biệt nghiêm trọng cho những xã hội không có chữ víết).  Ba là, một xã hội không thấy trước vấn đề có thể vì họ suy diễn sai lầm (tương tự như, sau Thế Chiến I, Pháp xây dựng phòng tuyến Maginot để chống Đức vì nghĩ rằng trong tương lai Đức cũng sẽ xâm lăng Pháp theo chiến thuật mà Đức đã dùng).

(2) Sau khi sự cố đã thành hiện thực, một tập thể có thể không nhận thấy nó.  Có ba lí do.  Thứ nhất, nguyên nhân của nhiều hiện tượng rất khó thấy.  Chẳng hạn như nhiều tập thể đã không biết tại sao đất trồng trọt của mình trở thành kém màu mỡ đi.  Thứ hai, có thể là người quản lí sống nơi khác, không biết được tình huống đang xảy ra ở một địa phương.  Thứ ba, và thường nhất, một xã hội có thể không nhận thấy một hiện tượng khi hiện tượng đó xảy ra dần dần, qua thời gian dài, lại vừa có thể dao động lên xuống.  Ví dụ như ngày nay nhiều người phủ nhận là trái đất ngày càng ấm, vì nếu nhìn vào nhiệt độ trung bình thì có năm thì nóng, có năm lại lạnh hơn bình thường.  Chỉ khi nhìn vào xu huớng nhiệt độ hàng thế kỉ thì mới thấy nó có đà lên cao.

(3) Song, theo Diamond, lí do quan trọng nhất là dù sự cố đã xảy ra, và tập thể nhận xét đúng, nhưng không đối phó được vì một thiểu số sẽ theo đuổi quyền lợi (ích kỉ) của bản thân họ dù hành động ấy sẽ tổn hại, thậm chí hoàn toàn trái ngược quyền lợi cộng đồng. 

(4) Cuối cùng, một tập thể có thể không phạm những lỗi lầm (1)-(3) nhưng cố gắng của họ là không hiệu quả, giải pháp quá tốn kém, không đủ mạnh, quá chậm, hoặc gây ra những tai hại khác.

Vậy, Jared Diamond kết luận, xã hội đã có nhiều quyết định thãm hại do nhiều nguyên nhân khác nhau, tuy nhiên, ông cũng bảo rằng không phải là xã hội nào cũng thất bại, bằng cớ là hiện nay loài người vẫn còn tồn tại! Hơn nữa, nhân loại ngày nay có nhiều lợi điểm hơn trong quá khứ.  Một là chúng ta có nhiều thông tin hơn về kinh nghiệm những nơi khác, đang xảy ra cũng như trong quá khứ, mà chúng ta có thể học hỏi được.  Hai là, nhờ “toàn cầu hoá”, mỗi quốc gia không còn tuỳ thuộc vào chỉ một quốc gia khác.  Về khoa học và công nghệ, tuy Diamond nhìn nhận rằng nó có ích, song ông cũng cảnh báo là chính công nghệ có thể gây ra nhiều hiểm họa mới.  (Bill Gates, trong bài điểm sách của Jared Diamond, cũng nhất trí điều này.)

Tuy Jared Diamond có những khám phá mới lạ và nhiệt tình biện hộ cho cách lí giải lịch sử  của mình, ông cũng nhận rằng nhiều lối giải thích khác (chẳng hạn như ý kiến nổi tiếng của Thomas Carlyle theo đó lịch sử là do những “vĩ nhân” uốn nắn) có thể có ích hơn trong những trường hợp nào đó (ví dụ như khi giải thích những giai đoạn ngắn).  Nhiều người quý mến thái độ hoà nhã này của Diamond, song cũng có người cho rằng ông có thói “ba phải”.   Một chỉ trích nữa là Diamond tuyển chọn những kinh nghiệm lịch sử quá cá biệt.  Tuy nhiên, muốn đánh giá đúng đắn lí thuyết của Jared Diamond, cần phải đọc toàn bộ tác phẩm của ông.  Một bài giới thiệu ngắn như thế này, dù trung thực, cũng không thể dồi dào và súc tích như nguyên bản.
Theo: Trần Hữu Dũng
Dayton, Hoa Kỳ
1/2005
 Nguồn :http://www.viet-studies.info/THDung/Doc_JaredDiamond.htm 

Trái đất lâm bệnh

Anh Thư

Trái đất đang lâm bệnh; Trái đất đang cạn kiệt; chúng ta là những thế hệ cuối cùng có khả năng ngăn chặn sự phá hủy sinh vật sống; hạn hán, bão lũ sẽ xảy ra thường xuyên hơn do sự nóng lên của hành tinh... Những nhận xét và dự báo này khiến nhiều người hoảng hốt. Liệu con người có đủ thông thái để bảo vệ cái nơi ẩn náu của mình trong mênh mông vũ trụ? Chưa ai dám chắc, nhưng có thể khẳng định rằng con người có cơ hội, vì con người có hai phẩm chất tuyệt vời: trí tưởng tượng và khả năng thích nghi.
Khí hậu nóng lên
  Nhiệt độ toàn cầu tăng lên 0,60C từ một thế kỷ nay đẩy nhanh quá trình bốc hơi nước mặt, đặc biệt là nước biển, và làm đảo lộn toàn bộ cỗ máy thời tiết. Các hiện tượng khắc nghiệt như hạn hán, bão lũ (trong ảnh là thành phố New Orleans ngập chìm trong nước sau khi cơn bão Katrina tràn qua) có nguy cơ trở nên thường xuyên và nguy hiểm hơn.
Từ 50 năm nay, bùng nổ dân số và công nghiệp hóa đã làm đảo lộn những cân bằng của hành tinh. Theo các nhà khoa học, có một điều chắc chắn: nhiệt độ sẽ tăng lên! Các nhà nghiên cứu của Nhóm liên chính phủ các chuyên gia về diễn biến thời tiết (Giec) dự báo rằng từ nay đến năm 2100, nhiệt độ trung bình của hành tinh xanh sẽ tăng từ 1,40C-5,80C. Sự ấm lên này sẽ lớn hơn trong các vùng hàn đới, ôn đới và xích đạo. Tại Pháp, nếu nhiệt độ trung bình tăng 30C, thì thực vật và động vật phải thích nghi, dịch chuyển xa 300km về phía bắc, hoặc biến mất. Nước sẽ dâng cao trong các cửa sông. Miền Nam trở nên ngày càng khô hơn. Trong miền Đông, mùa hè nóng hơn xen lẫn với những mùa đông lạnh hơn. Cứ hai mùa hè lại có một mùa hè xảy ra nóng bức trên 400C.
Thủ phạm của sự nóng lên nhanh chóng này không phải ai khác mà chính là con người. Con người đã và đang thải ra những lượng lớn khí gây hiệu ứng nhà kính, những khí có tính chất giữ lại trong khí quyển nhiệt lượng mặt trời. Nồng độ khí cacbonic (CO2), sinh ra khi đốt cháy các năng lượng hóa thạch (dầu, khí tự nhiên và than), ngày nay đã đạt tới mức kỷ lục. Mặc dù Nghị định thư Kyoto (1997) đã được nhiều nước phê chuẩn và áp dụng, nhưng dự báo lượng khí thải vẫn sẽ tăng do tăng trưởng của các nước đang phát triển (80% dân số thế giới). Lượng khí thải tính trên đầu người của Trung Quốc thấp hơn của Mỹ từ 10-15 lần. Điều này khiến người ta lo ngại rằng, trong trường hợp đất nước hơn một tỷ dân này đuổi kịp Mỹ về kinh tế, thì ô nhiễm sẽ còn tăng mạnh hơn nữa. Rất may, trong những năm gần đây, Trung Quốc đã có những biện pháp cứng rắn và khá hiệu quả trong việc hạn chế ô nhiễm, chẳng hạn như xây dựng một công viên 70.000 taxi điện chào mừng Olympic Bắc Kinh 2008.
Ô nhiễm không khí
Theo Bộ Sinh thái Pháp, tại nhiều thành phố của đất nước hình lục lăng, mức dioxit lưu huỳnh (khí thải của các nhà máy nhiệt điện) đã giảm 10% mỗi năm từ 7 năm nay, chì đã gần như biến mất khỏi không khí (từ khi chì bị loại khỏi xăng), nồng độ dioxit nitơ (chủ yếu do vận tải đường bộ) cũng đã giảm 20% trong sáu năm qua, nhưng vẫn cao hơn các mục tiêu đề ra, đặc biệt ở Paris. Bên cạnh đó, nhiều điểm tối vẫn tồn tại dai dẳng và có nguy cơ tăng lên. Chẳng hạn như các hạt siêu mịn do các động cơ diesel thải ra. Nồng độ trung bình ozone cũng tăng lên hằng năm, từ 3,5mg/m3 năm 1994 lên hơn 50mg/m3 hiện nay. Dù tại tất cả các nước thuộc liên minh Châu Âu, chất lượng không khí đã được cải thiện rõ rệt, nhưng vẫn còn xa mới đáp ứng được yêu cầu. Tình hình khó khăn hơn trong các thành phố lớn của các nước đang phát triển, đặc biệt trong các vùng nhiệt đới. Tại Manila, nồng độ chì cao hơn 400% mức cho phép. Các thành phố có mức độ ô nhiễm nhất là: Bắc Kinh, Cairo, Jakarta, Mexico , São Paulo và Los Angeles. Theo tổ chức Y tế Thế giới, ô nhiễm không khí là nguyên nhân của 2,7% số bệnh tật trên toàn thế giới: khó thở, ung thư và chậm phát triển ở trẻ nhỏ.
Thiếu nước
Nông nghiệp tiêu thụ 70% nước ngọt, vượt xa so với công nghiệp (22%) và sinh hoạt gia đình (8%). Hiện nay, cuộc tranh luận về nước tại nhiều quốc gia đặt câu hỏi: liệu người ta có phải từ bỏ các canh tác sử dụng nhiều nước như lúa nước (vài trăm lít cho 1kg thóc) hay đưa ra một chương trình giữ nước để tiếp tục tưới tiêu trên quy mô lớn? Về phần nước sạch, nỗi lo không phải là việc cung cấp, mà là sự ô nhiễm các trữ lượng nước ngầm: 60% các điểm khai thác bị ô nhiễm bởi thuốc trừ sâu. Vì vậy nông nghiệp phải chịu sức ép thay đổi các phương thức canh tác.

BÀI HỌC LỊCH SỬ 

Đế chế La Mã diệt vong do ô nhiễm?
Nhiều sử gia khẳng định rằng chính ô nhiễm đã gây ra sự sụp đổ của Đế chế. Sự nhiễm độc chì rất có hại cho máu mà các triệu chứng của nó là đau bụng dưới, bất lực, vô sinh, điên loạn... Vậy mà, thành Roma cổ lại rất thích sử dụng chì. Kim loại mềm và có thể ôxy hóa này được sử dụng khắp nơi: trong các đường ống dẫn nước cũng như trong các đồ dùng bếp núc. Ngoài ra, người ta còn sử dụng chì để sản xuất thuốc nhuộm tóc, thuốc diệt tinh trùng và cả vòng tránh thai. Nghiêm trọng hơn, chì còn được dùng để làm tăng vị cho rượu và các món ăn. Trong thế kỷ thứ nhất sau Công nguyên, cùng thời gian với tầng lớp quý tộc chìm trong các cuộc chè chén ở đó chì được sử dụng rất nhiều, sự vô sinh và chứng ngu độn đã trở thành thảm họa. Hành động điên rồ của Caligula (37-41 sau CN) có thể được giải thích bằng việc ông đã bị nhiễm chì quá nặng. Commode (180-192 sau CN) có trong vườn cả một thùng rượu để lúc nào cũng có thể say khướt. Và khi hoàng đế uống, thì toàn thành Rome cũng chạm cốc...
Khó khăn còn nằm ở chỗ nước phân bố rất không đều và trở thành vấn đề sống còn tại nhiều nước. Hiện nay, 1,4 tỷ người không được tiếp cận thường xuyên với nước sạch. Hậu quả là dịch tả, thương hàn và ỉa chảy vẫn thường xuyên xảy ra. Nếu cơ sở hạ tầng nước không được cải thiện thì năm 2030 sẽ có 3 tỷ người không có nước sạch để dùng. Lúc đó liệu có còn đủ nước cho nông nghiệp tại các nước có tỷ lệ gia tăng dân số cao hay không? Nhân loại hiện đang sử dụng 54% trữ lượng nước ngọt tiếp cận được. Con số này sẽ lên tới 90% vào năm 2030. 50% các hồ, đầm và ao đã biến mất từ một thế kỷ nay và rất nhiều tầng nước ngầm, tại Bắc Mỹ và Trung Đông, sẽ cạn kiệt trong 25 năm tới.
Nông nghiệp tiêu thụ 70% nước ngọt, vượt xa so với công nghiệp (22%) và sinh hoạt gia đình (8%). Hiện nay, cuộc tranh luận về nước tại nhiều quốc gia đặt câu hỏi: liệu người ta có phải từ bỏ các canh tác sử dụng nhiều nước như lúa nước (vài trăm lít cho 1kg thóc) hay đưa ra một chương trình giữ nước để tiếp tục tưới tiêu trên quy mô lớn? Về phần nước sạch, nỗi lo không phải là việc cung cấp, mà là sự ô nhiễm các trữ lượng nước ngầm: 60% các điểm khai thác bị ô nhiễm bởi thuốc trừ sâu. Vì vậy nông nghiệp phải chịu sức ép thay đổi các phương thức canh tác.Khó khăn còn nằm ở chỗ nước phân bố rất không đều và trở thành vấn đề sống còn tại nhiều nước. Hiện nay, 1,4 tỷ người không được tiếp cận thường xuyên với nước sạch. Hậu quả là dịch tả, thương hàn và ỉa chảy vẫn thường xuyên xảy ra. Nếu cơ sở hạ tầng nước không được cải thiện thì năm 2030 sẽ có 3 tỷ người không có nước sạch để dùng. Lúc đó liệu có còn đủ nước cho nông nghiệp tại các nước có tỷ lệ gia tăng dân số cao hay không? Nhân loại hiện đang sử dụng 54% trữ lượng nước ngọt tiếp cận được. Con số này sẽ lên tới 90% vào năm 2030. 50% các hồ, đầm và ao đã biến mất từ một thế kỷ nay và rất nhiều tầng nước ngầm, tại Bắc Mỹ và Trung Đông, sẽ cạn kiệt trong 25 năm tới.
 Cây trồng trái vụ gây ô nhiễm hơn cây bình thường, do phải sử dụng thuốc sâu và nhiều phân bón hơn.

Đa dang sinh học bị đe dọa 

Theo Liên minh thiên nhiên thế giới (UICN), khoảng từ 50-300 loài sinh vật sống biến mất mỗi ngày. Trước mắt, một phần tư số loài động vật có vú, một phần tám số loài chim và một phần ba số loài lưỡng cư bị đe dọa. Ô nhiễm, khí hậu nóng lên, môi trường sống tự nhiên mất cân bằng: các hoạt động của con người là nguồn gốc của những hiện tượng này. Phải chăng chúng ta đang ở ngay trước cuộc đại diệt thứ sáu, tương đương với cuộc đại thảm sát từng làm tuyệt chủng loài khủng long? UICN đã lập một danh sách đỏ 15.589 loài đang gặp nguy hiểm. Sự biến mất của các loài có hậu quả gì đối với cuộc sống của con người? Jacques Weber làm việc tại Trung tâm hợp tác quốc tế nghiên cứu nông học vì sự phát triển giải thích: "Sự biến mất một loài tự bản thân nó không đặt ra vấn đề. Tuy nhiên, bằng một hiệu ứng dây chuyền, nó sẽ có những tác động đến toàn bộ hệ sinh thái gắn với nó".
Tháng 6.2005, Trạm khí tượng Nendaz-Mont-Fort, Thụy Sỹ đã đưa ra một quyết định táo bạo: "bọc" các tảng băng tuyết ở Tortin để chúng không bị tan chảy.
Chẳng hạn, số loài thực vật phải ký sinh trong bộ máy tiêu hóa của voi để nảy mầm. Nếu voi biến mất, số các loài này sẽ bị đe dọa. Tương tự, sự tuyệt chủng của loài rong rơm, các loại thực vật dưới biển có lá cao, sẽ làm đảo lộn sự hoạt động của 500 loài khác. Con người cũng cần đa dạng sinh học để sống. Từ các vi khuẩn, cho phép dạ dày người hoạt động, cho tới các loại thảo dược. Vấn đề: từ mức độ phá hủy loài nào con người sẽ bị đặt vào vòng nguy hiểm?

Thay đổi cách sống? 

Tiết kiệm điện là việc đầu tiên phải nghĩ tới. Một ngày nào đó những chiếc cravat sẽ bị cấm, ít nhất vào mùa hè? Tại sao không, nếu tính đến thành công của chiến dịch "Cool Biz" phát động từ mùa hè năm 2005 tại Nhật Bản. Mục đích của chiến dịch: khuyến khích nhân viên văn phòng không đeo cravat và mặc đồ rộng để tiết kiệm điện dùng cho quạt và máy điều hòa. Bộ trưởng Môi trường Nhật Bản đồng thời khuyến nghị chỉ nên bật điều hòa phòng ở mức 280C.

NHỮNG CON SỐ BIẾT NÓI 

6 triệu hecta đất màu mỡ sẽ biến thành sa mạc mỗi năm. 4 tỷ hecta bị đe dọa, tức là một phần ba diện tích đất của hành tinh.
27 triệu kilômét vuông, đó là kích thước của lỗ thủng tầng ôzôn đo được tháng 9 năm 2005 trên Nam Cực.
14,6 triệu hecta rừng bị tàn phá mỗi năm, tức là bằng diện tích của nước Hy Lạp. Trong khi đó chỉ có 3,6 triệu hecta được trồng lại hoặc do sinh sản tự nhiên.
160.000 tỷ USD là chi phí cho các hệ thống dẫn nước sạch và lọc nước cần cho toàn nhân loại.
11-9cm từ nay đến năm 2100, là mực nước biển tăng do sự tan chảy của các khối băng cực, ảnh hưởng đến 20% dân số thế giới. Sự tăng mực nước biển do vệ tinh Topex-Poséidon tính toán hiện là 1mm mỗi năm, nhưng sẽ tăng lên 5mm mỗi năm trong vài năm tới. 
Nhờ có kỷ luật của các doanh nghiệp và nhân viên, tập đoàn điện Tepco (Tokyo Electric Power) đã có thể công bố tiết kiệm được 70 triệu kWh, tức là mức tiêu thụ điện của 240.000 hộ gia đình trong một tháng... Đó là một  hành động nhỏ, nhưng tương lai của chúng ta sẽ được tạo ra từ những điều chỉnh nhỏ dần dần hơn là các cuộc cách mạng lớn.
Hạn chế đi lại bằng đường không cũng là một giải pháp vì máy bay là một phương tiện vận tải gây ô nhiễm nhất: một chuyến bay khứ hồi Paris- New York sinh ra lượng CO2 lớn hơn một chiếc ôtô chạy trung bình trong một năm. Liên minh Châu Âu đã đưa ra mức quota thải khí CO2 đối với các hãng hàng không. Mỗi hãng được cấp một lượng nhất định "ô nhiễm được phép"; những hãng không sử dụng hết quyền của mình có thể bán cho các hãng khác vượt quá chỉ tiêu. Theo Ủy ban Châu Âu, việc này sẽ làm cho mỗi vé tăng thêm 9 euro.
Song song với việc tiết kiệm năng lượng để bảo vệ môi trường thì chế tài xử phạt các hành vi phá hủy môi trường cũng cần được đề cao. Hiện nay, Châu Âu đã quyết định có thể đưa ra hình thức phạt tù đối với những người gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến môi trường. Châu Âu đã đi theo mô hình của Áo, nơi có một hệ thống pháp luật về môi trường rất chặt chẽ và nghiêm khắc. Những ai cố tình gây ô nhiễm môi trường (ví dụ đổ dầu xuống biển) từ nay sẽ bị coi là một tội ác, chứ không phải là một tội nhẹ nữa: những người phạm tội này có thể sẽ phải ngồi tù.
Đám mây đioxit nitơ lớn nhất trên bầu trời phía Bắc Trung Quốc. Sinh ra bởi các nhà máy nhiệt điện chạy bằng than và khí thải của động cơ, đám mây này đã to thêm 50% trong vòng 10 năm qua.
Đây không phải là một biện pháp có tính chất khuyến nghị, mà có tính cưỡng chế buộc các nước của Liên minh phải sửa đổi luật quốc nội. Và, Vatican đã đi đầu trong việc tuân thủ quy định này: một tòa án của Vatican đã kết tội hai lãnh đạo của Radio Vatican, trong đó có Hồng y Tucci, 84 tuổi, 10 ngày tù giam vì tội gây "ô nhiễm âm thanh". Trên thực tế, hai bị cáo đã sử dụng các máy phát thanh vượt quá công suất cho phép.

Những ý tưởng để chăm sóc hành tinh 

Nếu sự phát triển công nghiệp tiếp tục với nhịp độ hiện nay, nếu mức tiêu dùng của toàn nhân loại cao bằng mức tiêu thụ của người phương Tây, thì một hành tinh sẽ không đủ cho chúng ta nữa, mà ít nhất phải có ba hành tinh. Trước tình hình này, một giải pháp logic cần phải được đưa ra: tiết kiệm các nguồn tài nguyên và bổ sung các nguồn năng lượng hóa thạch bằng các năng lượng "sạch". Đó được gọi là "phát triển bền vững", cụm từ bấy lâu người ta rất thích sử dụng nhưng chẳng mấy ai làm được. Hiện nay, một lý thuyết mới của Mỹ gọi là "chủ nghĩa tư bản tự nhiên" dựa trên phát triển bền vững đang gây được nhiều chú ý. Ý tưởng là coi tự nhiên như một nguồn tư bản cần được quản lý hiệu quả nhất có thể. Mục đích: sản sinh ra nhiều hơn bằng cách sử dụng ít hơn nguyên liệu và giảm thiểu việc sinh ra chất thải. Một phép màu? Amory Lovins, lý thuyết gia của phong trào và tác giả của Chủ nghĩa tư bản tự nhiên (Natural capitalism, Nxb Back Bay Books), nêu lên một cuộc cách mạng công nghiệp mới. Thách thức đầu tiên: tiêu thụ ít dầu và than hơn. Ông giải thích, năng lượng bị lãng phí ở tất cả các công đoạn: sản xuất, phân phối và tiêu dùng. Chẳng hạn, một nhà máy nhiệt điện lãng phí 70% nhiệt lượng trong quá trình chuyển hóa nhiên liệu hóa thạch thành điện. Vậy mà, chỉ cần nâng cao khả năng cách nhiệt của các nhà máy nhiệt điện là đã có thể giảm ít nhất 20% lãng phí này. Nhiệt bị tiêu tan ở các nhà máy nhiệt điện ở Mỹ cao hơn 20% toàn bộ năng lượng tiêu thụ ở Nhật Bản. Nếu tránh được lãng phí này, nguồn năng lượng tiết kiệm được có thể dùng để sưởi ấm vào mùa đông. Phải chăng nó cần các khoản đầu tư khổng lồ? Không. Trước mắt, đầu tư để tiết kiệm nhiên liệu rẻ hơn việc mua nhiên liệu với giá ngày càng tăng.
Hơn nữa, 10% năng lượng tiêu tan trong quá trình vận chuyển trong mạng phân phối, và hơn một nửa trong số 90% còn lại biến mất bởi lỗi của các thiết bị không được chế tạo hoàn hảo, các hệ thống cách nhiệt hoạt động kém hoặc các thói quen không phù hợp. Lovins đã đánh giá rằng bằng cách tấn công vào lãng phí ở tất cả các công đoạn thì có thể nhân lên gấp bốn lần hiệu năng của tài nguyên thiên nhiên. Và như vậy là giảm ô nhiễm bốn lần. Một ví dụ, từ 10 năm nay, tập đoàn đa quốc gia DuPont của Mỹ đã tìm cách hạn chế lãng phí năng lượng ở tất cả các cấp độ. Trong thời gian này, mức tiêu thụ năng lượng của tập đoàn đã giảm 7% và các lượng khí gây hiệu ứng nhà kính giảm 72%. Năng suất cũng tăng 30%.
Ý tưởng quan trọng thứ hai là "sinh thái học công nghiệp". Đây thực chất là việc xây dựng các hệ thống sản xuất như các hệ sinh thái. Người ta bắt chước các chu trình của tự nhiên bằng cách tạo ra các vòng khép kín ở đó tất cả các chất thải đều được tái sử dụng. Các chất thải của nhà máy này có thể trở thành nguyên liệu của nhà máy kia; nhiệt tỏa ra bởi một cỗ máy có thể trở thành nguồn sưởi ấm; một lượng nước nhất định có thể được sử dụng trong nhiều nhà máy... Các ưu điểm của phương pháp này vừa mang tính kinh tế (giảm chi phí), vừa mang tính sinh thái (giảm thải khí gây hiệu ứng nhà kính). "Công viên sinh thái" Kalundborg, gần Copenhague (Đan Mạch), là hình mẫu tiêu biểu của một sự cộng sinh công nghiệp như vậy. Tổng cộng, người ta đã thống kê được 19 trao đổi giữa các nhà máy. Nhà máy lọc dầu cung cấp nước thải để làm lạnh cho nhà máy nhiệt điện. Nhà máy nhiệt điện bán hơi nước cho ba nhà máy và thành phố dùng để sưởi ấm, và nước nóng cho một trang trại nuôi trồng thủy sản. Ngoài ra, nhà máy điện còn tiến hành khử sunfua của các khí thải để tạo ra thạch cao (lưu huỳnh+vôi) và bán cho một công ty chế tạo tấm đúc xây dựng. Công ty xây dựng này đã có thể ngừng nhập thạch cao tự nhiên từ Tây Ban Nha... Tổng cộng, các tiết kiệm đã cho phép giảm 20.000 tấn dầu, 200.000 tấn thạch cao và 2,9 triệu mét khối nước. Các khoản đầu tư cho kỹ thuật này được khấu hao hết sau 5 năm.
"Nước ảo" cứu giúp các nước khô hạn
Để sản xuất ra một kilogram lúa mì, cần phải có 1000 lít nước. Các chuyên gia đã nghĩ ra một từ để chỉ lượng nước không tồn tại trong sản phẩm (hạt ngô) mà được sử dụng trong quá trính sản xuất ra nó, là "nước ảo". Nước ảo làm xuất hiện sự phân biệt giữa các nước xuất khẩu và các nước nhập khẩu nước. Mỹ, nước có các nguồn tài nguyên nước dồi dào, đang bị cạn dần trữ lượng của mình khi dành 1/15 lượng nước sử dụng được của mình cho canh tác nông nghiệp xuất khẩu. Ngược lại, Trung Quốc và Nhật Bản, những nước nhập khẩu lớn lương thực và thực phẩm, và như vậy là nước ảo, tiết kiệm được nguồn tài nguyên nước thực của mình. Đo những trao đổi quốc tế trong lĩnh vực này cho phép dự báo được các nạn thiếu nước trong tương lai. Vì cần phải có 1000 tấn nước để thu được một tấn lúa mì, nên nhập khẩu một triệu tấn lúa mì cũng có nghĩa là nhập khẩu một tỷ tấn nước. Thật vậy, năm 2000, các nhập khẩu ngô đã cho phép Ai Cập tiết kiệm được 2,7 tỷ mét khối nước. Việc này khong chỉ liên quan đến canh tác nông nghiệp: cần phải có 4000 lít nước để tạo ra được một chiếc áo phông và 35.000 lít để tạo ra được một chiếc xe hơi.
"Chủ nghĩa tư bản tự nhiên" đã được ứng dụng tại nhiều nhà máy tiên phong. Nó dựa vào tiến bộ, đặc biệt là tiến bộ công nghệ, để giải quyết các vấn đề về tiếp liệu và ô nhiễm, tạo thêm tiện nghi cho xã hội tiêu dùng hiện đại. Đây chính là nguyên nhân khiến các nhà sinh thái học cấp tiến phản đối: và nếu, rốt cuộc, các lợi ích thu được chỉ làm tăng thêm sản xuất, và như vậy là ô nhiễm thì sao? Đó là "hiệu ứng bóng nảy", theo đó mọi lợi ích sinh thái có nguy cơ bị triệt tiêu bởi sự gia tăng còn lớn hơn lượng tiêu thụ. Theo lập luận này, đưa vào thị trường các ôtô sử dụng ít xăng hơn sẽ khuyến khích việc sử dụng nhiều ôtô và kết cục là mức độ ô nhiễm vẫn không những không giảm mà còn tiếp tục tăng.Các đối thủ của "chủ nghĩa tư bản tự nhiên" và của phát triển bền vững cũng đưa ra giải pháp của riêng mình, hà khắc hơn, đó là "giảm tăng trưởng". Những người "giảm trưởng" này muốn gì? Đoạn tuyệt với phát triển chăng? Họ dựa vào các nghiên cứu của nhà kinh tế học Nicholas Georgescu Roegen, mất năm 1994. Roegen đã trở thành cha đẻ của "kinh tế sinh thái" bằng cách gắn cho môi trường các nguyên tắc của nhiệt động học, được Sadi Carnot phát triển năm 1824: một cỗ máy không bao giờ có thể tạo ra toàn bộ năng lượng mà nó đã tiêu thụ. Tương tự, con người sử dụng các nguồn tài nguyên thiên nhiên mà không thể tái tạo được như ban đầu. Cuồng nhiệt chạy theo tăng trưởng đã làm cạn kiệt các nguồn năng lượng đồng thời làm ô nhiễm không khí và nước. Vì vậy, cần phải sản xuất ít hơn và tiêu thụ ít hơn: giảm thời gian lao động, sản xuất thủ công chứ không sản xuất công nghiệp hàng loạt, nông nghiệp sinh thái chứ không canh tác công nghiệp và thâm canh, sử dụng các nguồn năng lượng tái sinh chứ không sử dụng năng lượng hóa thạch...
Những người bảo vệ môi trường mạnh mẽ nhất đã áp dụng tư tưởng này trong cuộc sống hằng ngày của họ: không đi máy bay và ôtô, vứt bỏ vô tuyến, tủ lạnh vào thùng giác và tích cực làm vườn. Tuy nhiên, tư tưởng này không thể đứng vững. Bởi lẽ, giảm tiêu thụ nghĩa là cầu giảm, mà cầu giảm thì cung không thể tăng, và như vậy dẫn đến trì trệ về kinh tế. Những người "giảm trưởng" thừa nhận rằng việc ứng dụng các tư tưởng của họ trên toàn cầu chắc chắn không thể xảy ra trong nay mai. Nhưng họ nhấn mạnh rằng tư tưởng này có thể áp dụng được cho từng cá nhân, ngay hôm nay: tại sao lại không đi ôtô chung, hoặc đi xe bus thay vì mỗi người một xe? Tại sao không sửa các máy móc có thể sửa thay vì vứt đi mua cái mới, sử dụng đồ dùng nhiều lần thay vì dùng đồ một lần...? 

Nguồn : Link :
http://sachhiem.net/KHOAHOC/V/VNnet.php

Trái đất - Tổ quốc chung

Trái đất, tổ quốc chung - tuyên ngôn cho thiên niên kỷ mới
 Edgar Morin được biết đến như là "một trong các gương mặt hàng đầu của tư tưởng Châu Âu. Ông hiện là Giám đốc nghiên cứu danh dự tại Trung tâm quốc gia nghiên cứu khoa học (CNRS) của Pháp. Theo Ervin Laszlo, nhà triết học về thuyết hệ thống, thành viên Câu lạc bộ Romme, "Morin là nhà tư tưởng quen thuộc nhất và được đọc rộng rãi nhất ở nước Pháp". Ông là tác giả của trên 40 cuốn sách, viết về nhiều lĩnh vực, từ xã hội học, nhân học, điện ảnh, chính trị đến khoa học tự nhiên.
Chu Tiến Ánh (dịch)

NXB Khoa học xã hội Hà Nội


LỜI GIỚI THIỆU
Edgar Morin được biết đến như là "một trong các gương mặt hàng đầu của tư tưởng Châu Âu. Ông hiện là Giám đốc nghiên cứu danh dự tại Trung tâm quốc gia nghiên cứu khoa học (CNRS) của Pháp. Theo Ervin Laszlo, nhà triết học về thuyết hệ thống, thành viên Câu lạc bộ Romme, "Morin là nhà tư tưởng quen thuộc nhất và được đọc rộng rãi nhất ở nước Pháp". Ông là tác giả của trên 40 cuốn sách, viết về nhiều lĩnh vực, từ xã hội học, nhân học, điện ảnh, chính trị đến khoa học tự nhiên. Tuy nhiên, ông tuyệt đối không phải là người “gặp gì viết nấy". Ông tập trung mọi nỗ lực vào việc nghiên cứu tư duy, và phát triển cái mà ông gọi là "tư duy phức hợp" (Complex Thonght). Ông hiện là Chủ tịch Hiệp hội Tư duy phức hợp (Association for Complex Thought - APC).
"Tư duy phức hợp" của Morin đã phát triển trong cả một quá trình nghiên cứu nổi bật ngay từ khi Đại chiến thế giới thứ II vừa kết thúc và đã thể hiện tập trung nhất trong bộ sách 4 tập có tên là Phương pháp (La Méthode) được lần lượt xuất bản trong 15 năm, từ 1977, 1980, l986 đến 1991(có tài liệu nói tập 5 bộ phương pháp mới xuất bản gần đây). Tôi không đủ điều kiện và trình độ để trình bày đầy đủ sự nghiệp khoa học to lớn và tư tưởng sâu sắc của Morin. Là người làm thông tin khoa học và biên tập bản tiếng Việt cuốn sách này, tôi muốn nêu lên một đôi điều thu nhận được, mong cùng bạn đọc chia xẻ những ý tưởng sâu sắc của Morin. Dẫu sao Morin cũng còn xa lạ với đông đảo bạn đọc Việt Nam. Tên tuổi của Morin chỉ mới được giới thiệu vắn tắt trong một vài cuốn từ điển xã hội học, hoặc một đôi lần nhắc tới trên sách báo. Trong khuôn khổ đề tài thông tin khoa học về "Các xu hướng phát triển của khoa học xã hội và nhân văn. Sự hình thành và phát triển các khoa học mới", chúng tôi muốn giới thiệu Morin như một trong những nhà tư tưởng hàng đầu thời kỳ đương đại mà các tác phẩm của ông đã tác động mạnh mẽ đến chiều hướng phát triển của khoa học xã hội và nhân văn, biến đổi nhận thức và tư duy của con người cho phù hợp với thế giới đương đại.
Morin nhiều lần chỉ ra rằng trong một thế giới đang gia tăng hơn bao giờ hết việc tạo dựng và truyền dẫn các dữ liệu mới, thông tin mới, sự kiện mới, thì một trong những vấn đề chủ yếu đối diện vôi nhân loại hiện nay là phương cách tổ chức tri thức của chúng ta. Trong cuốn sách này Morin đề cập tới vấn đề ấy qua việc vận dụng cái mà ông gọi là "tư duy phức hợp". Tác giả dành hẳn một chương (chương VII) cho vấn đề cải cách tư duy, hình thành tư duy phức hợp.
Sở dĩ phải "cải cách tự duy" tiến hành "một cuộc cách mạng trong việc tổ chức tri thức", bởi vì hàng trăm năm nay, tri thức của chúng ta ngày càng phát triển theo hướng chuyên biệt hóa, trừu tượng hóa, tách biệt khỏi thực tế luôn luôn biến động. Trừu tượng hóa cố nhiên bao giờ cũng cần thiết trong khoa học. Nhưng trừu tượng hóa theo cách thức lâu nay người ta vẫn làm là tách biệt hoàn toàn khỏi bối cảnh bứt một khách thể ra khỏi một lĩnh vực nhất định, tước bỏ của nó những liên hệ và tương quan qua lại với môi trường của nó, rồi đem bố trí vào khu vực khái niệm trừu. tượng của một bộ môn khoa học đã phân chia thành ngăn riêng với những ranh giới tùy tiện, phá vỡ tính hệ thống và tính đa chiều của hiện tượng... thì chính sự trừu tượng hóa như vậy là sai lầm và có hại.
Có một thời người ta tuyệt đối hóa vai trò của hình thức hóa và trừu tượng hóa toán học trong khoa học xã hội và nhân văn. Nhưng gần đây người ta thấy rõ những hạn chế của xu hướng đó. Kinh tế học được tiếng là "tiên tiến hơn hết trong các ngành khoa học xã hội về phương diện vận dụng toán học, lại cũng là bộ môn lạc hậu nhất về mặt xã hội và con người bởi lẽ nó trừu tượng hóa bản thân để tự "bứt ra" khỏi các điều kiện xã hội, lịch sử, chính trị, tâm lý và sinh thái vốn không thể nào tách rời khỏi hoạt động kinh tế. Chính vì lẽ đó nên các chuyên gia kinh tế học ngày càng thêm kém năng lực lý giải những nguyên nhân và hậu quả của những rối ren trong giao địch tiền tệ, chứng khoán, cũng như tiên đoán và dự báo dòng lưu chuyển trong kinh tế, thậm chí ngay cả trong thời gian ngắn hạn nữa. Cho nên, tình trạng bất cập về kinh tế học đã trở thành một vấn đề hệ trọng của nền kinh tế" (tr.356 - 357).
Trong các ngành khoa học khác cũng có tình trạng chi phối của tư duy manh mún, vụn mảnh (fragmented thinking), thiếu hẳn tư duy phức hợp. Tư duy manh mún là một thứ tư duy định hướng vào việc phân cắt thành từng ô, chia nhỏ ra và cô lập các tri thức chuyên ngành với nhau. Nó đã cho phép các học giả chuyên ngành và chuyên gia trở thành rất hiệu lực trong các ngăn nhỏ, ô nhỏ riêng biệt của họ và hợp lực hữu hiệu trong nhiều ngành kỹ thuật, vận hành các máy nhân tạo, là nơi không đòi hỏi nhiều tri thức phức hợp. Thế nhưng nếu đem vận dụng thứ tư duy cơ giới, vụn mảnh đó vào trong lĩnh vực xã hội và quan hệ con người thì thật là tai hại. Người ta nhìn nhận thực tại xã hội sống động theo quan điểm cơ giới, tất định, quan điểm nhân quả tuyến tính. Đó là cái nhìn sai lệch không thể chấp nhận được.
Gạt bỏ tư duy cơ giới, vụn mảnh, Morin suy xét về Trái đất theo đúng tư duy phức hợp. Ông cho rằng "sẽ không thể quan niệm được bản sắc trái đất của chúng ta nếu không có một thứ tư duy đủ năng lực tái liên kết những khái niệm đã bị tháo rời và những lĩnh vực tri thức đã bị nhất riêng vào các ngăn kín, phân cách lẫn nhau (tr. 373). Ông đặt Trái đất - Tổ quốc chung vào bối cảnh thời gian và không gian, bối cảnh rộng lớn mà nhân loại đang sinh sống, làm rõ cả lịch sử của bối cảnh đó, lịch sử của Vũ trụ và văn hóa. Nhưng ông cũng luôn luôn gắn kết cái toàn thể với cái riêng biệt, vĩ mô với vi mô, bộ phận với toàn cục ông cho rằng không thể đem đối lập tổ quốc chung của mọi người với các vùng đất tổ khác nhau các gia đình, các khu vực, các quốc gia. phải gắn các tổ quốc đó lại trong những vòng đồng tâm và hòa nhập chung vào cái vũ trụ cụ thể là tổ quốc - trái đất.
Như vậy Trái đất hoàn toàn không phải là sự cộng gộp hành tinh vật lý, sinh quyển và nhân loại lại với nhau. Trái đất chính là một hệ thống tự tổ chức, "một khối tổng thể sinh học 1 nhân học phức hợp, trong đó sự sống nảy sinh từ lịch sử của trái đất và nhân loại nảy sinh từ sự sống của trái đất. Mối quan hệ giữa nhân loại với tự nhiên không thể bị hình dung theo cách quy giản hay tháo rời. Nhân loại là một thực thể mang tính chất hành tinh và sinh quyển. Con người vừa là tự nhiên, vừa là siêu nhiên, bởi lẽ mặc dầu bắt rễ trong tự nhiên vật lý và sống động, nhưng lại trỗi lên khỏi cái tự nhiên ấy và tự phân biệt với tự nhiên ấy bằng văn hóa, tư tưởng, và lương tâm, ý thức".
Làm rõ ý tưởng độc đáo này của Morin, Alfonso Monturio, người phụ trách biên tập tủ sách "'Tiến bộ trong lý thuyết hệ thống, tính phức hợp và khoa học nhân văn" viết: "Trong khi bám sát lý thuyết hệ thống, điều khiển học và lý thuyết thông tin, Morin đã vượt ra khỏi phạm vi các thuyết ấy để xử lý những vấn đề cơ bản của sự cùng tồn tại của loài người trong việc cố gắng liên kết mọi khoa học với nhau. Tuy thế, tác giả không có chủ định tạo dựng một cuộc tổng hòa vĩ đại và bao trùm hết mọi tri thức, mà cố xây dựng một khối tri thức thống nhất đa dạng" ("unitas multiplex") mang tính phức điệu đa thanh, một cuộc lữ hành "bách khoa thư" liên tục qua những lĩnh vực khác nhau của tri thức con người trong một cố gắng "đa chiều, cốt sao tập hợp lại tất cả những gì đã bị xé lẻ đến vụn nát từ trước tới nay" .
Như vậy là trong khối tri thức "thống nhất đa dạng” mà Morin nỗ lực xây dựng, các tri thức về những lĩnh vực khác nhau không tồn tại biệt lập nhau, không đôi lập và loại trừ nhau, mà liên kết hữu cơ với nhau, phản ánh đúng sự vật trong bối cảnh, với toàn bộ tính phức hợp của nó. Đây là chỗ khác biệt rất cơ bản giữa tư duy phức hợp với tư duy cơ giới, mà Morin gọi là "tư duy manh mún", "tư duy què quặt” (fractured, mutilated thinking).
Thứ tư duy này tự nhận là duy lý, nhưng thật ra cái mô hình "duy lý" vẫn dẫn dắt nó chỉ mang tính cơ giới, tất định và bài trừ mọi mâu thuẫn coi đó như là phi lý cả. Nó đã làm cho trí tuệ con người bị hạn hẹp, đưa tới cái mà Morin gọi là "trí tuệ mù quáng" (blind intelligence). Đó là thử trí tuệ đã bị phân chia manh mún, quy giản. phá vỡ tính phức hợp của thế giới thành các mảnh vụn rời rạc, chia cắt các vấn đề, tách rời cái vốn gắn liền với nhau, biến cái đa chiều thành cái một chiều. Nó mắc các chứng cận thị, mù màu và không có tầm nhìn, tức là rất dễ đi tới mù quáng. "Thành thử càng nhiều vấn đề để trở thành đa chiều thì càng ít cơ may để tiếp nhận tính đa chiều của chúng. Càng nhiều mức độ lâm vào khủng hoảng thì càng ít cơ may kiềm chế nổi khủng hoảng. Càng nhiều vấn đề vươn đến quy mô hành tinh thì con người càng không đủ sức để tư duy về chúng. Do bất lục trong khả năng nhìn nhận bối cảnh hành tinh với toàn bộ tính phức hợp của nó, trí tuệ mù quáng này cũng nuôi dưỡng thói vô lương tâm, vô trách nhiệm. Nó đã trở thành tác nhân mang cái chết" (tr.369 - 870).
Có thấy hết tính chất nguy hiểm của tư duy cơ giới như là "kẻ mang cái chết", mới hiểu rõ vì sao Morin coi việc cải cách tư duy là điều bức bách sống còn hiện nay. ông viết: "Cải cách tư duy là một vấn đề chìa khóa của nhân học và lịch sử. Nó hàm chứa một cuộc cách mạng tinh thần với những quy mô to lớn hơn nhiều so với cuộc cách mạng Copernic. Suốt lịch sử nhân loại trước đây, chưa bao giờ trọng trách mà tư duy phải đảm nhiệm lại đặt nặng lên con người với sức mạnh đè bẹp như bây giờ" (tr.380). Cải cách tư duy nhằm phát triển tư duy phức hợp. Đó cũng chính là cách thức khắc phục "cuộc khủng hoảng về tương lai" mà nhân loại đang' bước vào.
Lâu nay việc nghiên cứu tư duy chưa được đặt thành vấn đề, ít ra cũng chưa được coi trọng đúng mức. Nó mới chỉ là một hoạt động phụ trợ của khoa học và triết học. Trong khi đó, như Morin khẳng định, do bản chất đích thực của nó chính khoa học và triết học phải dành hẳn cho việc tư duy về nhân loại, về đời sống, về thế giới, về thực tại và tư duy đó phải tác động trở lại lương tâm, ý thức và phục vụ cho việc định hướng cuộc sống.
Cuốn sách “Trái đất - Tổ quốc chung" của Morin là một tác phẩm độc đáo. Nó viết về tư duy phức hợp, đồng thời bằng tư duy phức hợp mà thấu hiểu về trái đất - ngôi nhà chung của nhân loại, nơi mà toàn nhân loại cùng chia xẻ vận mệnh chung, sống và chết. Nó kêu gọi mọi người chúng ta hãy sống và cư xử với nhau như anh em, chị em, thực hiện việc văn minh hóa trái đất.
Trái đất - Tổ quốc chung được dư luận thế giới đánh giá cao như là "một kiệt tác" (masterpiece), mà bất kỳ người nào "đã quan tâm nghiêm túc đến tư duy hệ thống đều nên đọc. Morin đã dẫn chúng ta thục hiện một cuộc lữ hành để nhìn nhận bao quát toàn cảnh qua không gian và thời gian bằng cách vạch rõ động thái của tiến trình phức hợp đưa tới nền văn hóa toàn hành tinh. Đây là một thành tựu tuyệt vời trong tư duy xã hội". (Ronald E. Purser Đại học Quốc gia San Francisco, Hoa Kỳ). Sách của Morin "cần cho tất cả những ai muốn nắm bắt kịp những chuyển biến đổi thay chóng mặt trên thế giới của chúng ta" (Ervin Laszlo, nhà triết học về thuyết hệ thống, thành viên Câu lạc bộ Rome). Báo Le Monde Diplomatique khẳng định rằng đây là "một cuốn sách lớn phục vụ cho mục tiêu lớn". Còn theo báo Le Figaro, "Sách này không nhằm viết cho những người ưa thích các giải pháp đã hoàn tất trọn vẹn, mà chỉ muốn soi sáng cho những ai đang tìm kiếm một phương pháp, hay đúng hơn tìm kiếm nghệ thuật tránh khỏi các định kiến. Đây là cuốn sách viết cho thiên niên kỷ mới". Đúng như phụ đề của cuốn sách, đây chính là một Tuyên ngôn cho thiên niên kỷ mới. 

Theo NXB Khoa học xã hội Hà Nội

Nguồn : Link gốc tại đây:

http://chungta.com/vi-VN/3047DEF5662D49BCAE122111D980BC1F/View/Tac-pham-hoc-thuat/Trai_dat_to_quoc_chung/Print.aspx