Philosapiens
1. Như một lời tiên tri, Rousseau đã có một nhận định kinh điển: “Con người sinh ra tự do, nhưng ở đâu cũng là xiềng xích”. Xiềng xích ấy có thể là sự bạo tàn, ngang ngược, phi nhân nghĩa. Nhưng cũng có thể là sự độc tài được hợp thức hóa. Và hoàn toàn có thể là sự mù quáng của đám đông. Ranh giới giữa tự do và xiềng xích thật mong manh, như cách Rousseau suy tư về cái gọi là “quyền tối cao” và những câu hỏi chưa có lời giải của nó. Nhưng xét cho cùng, Rousseau, trong “Khế ước xã hội”, đã phơi bày một sự thật: Quyền tối cao không phải là quyền lực tối thượng của nhà nước, mà là khả năng của một dân tộc trong việc đối thoại với chính mình.
2. Rousseau định nghĩa quyền tối cao như “sự thể hiện của ý chí chung”: đó là một thực thể sống động, bất khả xâm phạm và không thể chuyển giao. Khác với Hobbes, người xem quyền tối cao như một “quái vật Leviathan” cần thiết để kìm hãm trạng thái hỗn loạn, Rousseau tin rằng quyền tối cao chỉ tồn tại khi nó phản ánh nguyện vọng của tập thể. Ông khẳng định: “Quyền lực có thể được ủy thác, nhưng ý chí thì không”. Đây không phải là sự từ chối quyền lực, mà là sự tôn vinh tính chính danh của nó: Chỉ khi quyền lực thuộc về nhân dân, nó mới thoát khỏi nguy cơ trở thành công cụ của bạo ngược. Tuy nhiên, Rousseau không ngây thơ. Ông thừa nhận rằng ý chí chung không đồng nghĩa với ý chí của tất cả (volonté de tous). Trong xã hội, những lợi ích riêng tư luôn xung đột, nhưng chính “điểm chung giữa các lợi ích ấy tạo nên sợi dây liên kết xã hội”. Vì thế, quyền tối cao vừa là sản phẩm của sự thỏa hiệp, vừa là kết tinh của lý trí tập thể. Nó giống như một dòng sông, hình thành từ vô số nhánh suối nhỏ, nhưng một khi đã hòa vào nhau, nó không còn thuộc về riêng ai.
3. Rousseau phản đối kịch liệt việc chia cắt quyền tối cao thành các nhánh quyền lực riêng biệt. Ông châm biếm các học giả đương thời là những người “dùng phép thuật phân thây xã hội rồi ghép lại thành một sinh vật kỳ dị”. Với ông, quyền tối cao giống như mặt trời: Ánh sáng của nó có thể chiếu tỏa muôn hướng, nhưng nguồn cội chỉ là một. Việc tách rời lập pháp, hành pháp, tư pháp chẳng khác nào cố gắng chia mặt trời thành nhiều mảnh, như một hành động phi lý làm mất đi sức mạnh nguyên thủy. Lập luận này đối lập trực tiếp với Montesquieu, một người đề cao thuyết tam quyền phân lập như cơ chế ngăn ngừa lạm quyền. Nhưng Rousseau cho rằng chính sự phân chia ấy tạo kẽ hở cho các nhóm lợi ích thao túng. Khi quyền lực bị xé nhỏ, ý chí chung trở thành trò chơi của những kẻ mưu mô. Thực tế là ông mơ về một nền dân chủ trực tiếp, nơi mỗi công dân là một mắt xích trong cỗ máy vĩ đại của tập thể. Tuy nhiên, giấc mơ ấy ẩn chứa một nghịch lý: Làm sao để hàng triệu ý chí riêng tư hòa làm một mà không đánh mất tính đa dạng?
4. Rousseau tuyên bố rằng: “Ý chí chung luôn đúng”, nhưng ngay sau đó, ông thừa nhận: “Nhân dân có thể bị lừa dối”. Có nghĩa là, ý chí chung không phải là tổng số học của những ý muốn cá nhân, mà là kết quả của sự loại trừ những lợi ích đối nghịch. Ông ví von: “Hãy loại bỏ những điểm cộng và trừ triệt tiêu lẫn nhau, phần còn lại chính là ý chí chung”. Rousseau cảnh báo về sự xuất hiện của lừa dối khi có sự trỗi dậy của các nhóm lợi ích, thứ biến ý chí chung thành “cái chung giả tạo”. Khi một nhóm thống trị, xã hội trở thành sân khấu của độc thoại, và quyền tối cao trở thành vỏ bọc cho chuyên chế. Để ngăn chặn, ông đề xuất hai con đường: Hoặc xóa bỏ mọi liên kết cục bộ (như Lycurgus - nhà lập pháp Sparta đã làm), hoặc nhân rộng chúng đến mức không nhóm nào đủ mạnh để thao túng (theo gương Solon của Athens). Nhưng cuối cùng, không thể không thừa nhận rằng: Dân chủ dễ bị đầu độc bởi chính những người tuyên xưng nó.
5. Rousseau không ủng hộ một nhà nước toàn trị. Ông phân biệt rõ ràng giữa “quyền công dân” (với tư cách thành viên xã hội) và “quyền tự nhiên” (với tư cách con người). Quyền tối cao có quyền đòi hỏi mọi thứ cần thiết cho sự tồn vong của cộng đồng, nhưng không thể xâm phạm phần “tự do” “không liên quan đến lợi ích chung”. Một lần nữa, ý chí chung không thể đồng nhất với ý chí của từng cá nhân. Ông viết: “Mỗi người chỉ nhượng lại phần quyền lực, tài sản, tự do mà cộng đồng cần đến”. Khế ước xã hội, theo Rousseau, là một “trao đổi có lợi”: Con người đánh đổi sự tự do hoang dã để nhận lại tự do văn minh: đó là tự do được bảo vệ bởi luật pháp và lý trí. “Khi một người liều mạng vì tổ quốc, họ chỉ đang trả món nợ với xã hội, thứ đã che chở họ”, ông lập luận một cách sâu sắc như vậy. Nhưng ở đây, một nghịch lý khác xuất hiện: Làm sao để xác định đâu là “phần tự do không liên quan đến lợi ích chung”? Ai là người quyết định giới hạn đó? Rousseau trao quyền này cho quyền tối cao, tức là ý chí chung, nhưng nếu ý chí chung bị lợi dụng, liệu nó có trở thành công cụ áp bức? [Lại là một nghịch lý của Rousseau]
6. Trong thực tế, Rousseau phải đối mặt với câu hỏi gai góc và trần trụi: Nhà nước có quyền tước đoạt mạng sống của công dân không? Ông lập luận rằng khi một người phạm tội, họ tự đặt mình vào thế đối nghịch với xã hội , tức là trở thành “kẻ thù của khế ước”. Việc trừng phạt tử hình không phải là hành động trả thù, mà là cách khôi phục trật tự đã bị phá vỡ. Ông viết: “Kẻ phạm tội từ bỏ quyền sống khi tấn công quyền sống của người khác”. Tuy nhiên, Rousseau cũng cảnh giác với sự lạm dụng quyền lực này. Ông cho rằng: “Tần suất trừng phạt thể xác phản ánh sự yếu kém của chính quyền”. Một xã hội lý tưởng hiếm khi cần đến tử hình, vì công dân tự giác tuân thủ luật pháp. Ở đây, ta thấy sự mâu thuẫn trong tư tưởng Rousseau: Một mặt, ông biện minh cho quyền sinh sát của nhà nước; mặt khác, ông thừa nhận rằng công lý có thể trở thành mặt nạ cho bạo lực. “Tôi cảm thấy trái tim mình thổn thức và giữ lại ngòi bút” - như một lời thú nhận về sự bất lực của lý trí trước bi kịch nhân sinh.
7. Tư tưởng Rousseau về quyền tối cao là một bản giao hưởng của những nghịch lý. Ông vừa là nhà tiên phong của dân chủ, vừa là người mở đường cho chủ nghĩa toàn trị. Khái niệm “ý chí chung” của ông truyền cảm hứng cho Cách mạng Pháp, nhưng cũng bị lợi dụng để biện minh cho Khủng bố Thời kỳ Jacobin. Khi Robespierre tuyên bố “Đức hạnh không có sự tàn bạo thì yếu ớt”, ông đã vay mượn từ Rousseau, nhưng biến lý tưởng thành công cụ khủng bố. Rousseau đặt ra câu hỏi vĩnh cửu: Làm sao để bảo vệ quyền tối cao của nhân dân mà không rơi vào chuyên chế đa số? Làm sao để ý chí chung không trở thành độc thoại của kẻ mạnh? Trong thế giới hiện đại, nơi dân chủ đại diện thống trị và các nhóm lợi ích thao túng truyền thông, thì một vấn đề đáng suy ngẫm là: Liệu “ý chí chung” có còn là một khả thể, hay chỉ là ảo ảnh trong sa mạc chính trị mà thôi?
https://www.facebook.com/photo/?fbid=1036235121857423&set=a.354297693384506
